قهستان سرزمینی بسیار کهن  و پهناور بوده که 80*80  فرسنگ وسعت داشت  و   تمامی خراسان جنوبی امروزی بعلاوه شهرستانهای طبس گلشن ((طبس گیلکی))،ترشیز((کاشمر))،زاوه((تربت حیدریه))،زوزن((خواف))، تون((فردوس))، ینابذ((گناباد))، باخرز ((تایباد)) رادر بر می گرفت.این ایالات  در اواخر دوره صفویه تجزیه شد .پس  از آن ولایت  قاینات که در بر گیرنده استان خراسان جنوبی امروزی می باشد،شکل گرفت. ولایت قاینات حتی درزمان هاییاز تاریخ سرزمین سیستان و فراء  افغانستان راهم در بر میگرفت محدوده فعلی خراسان جنوبی تا سال 1316 شمسیی بنام ولایت قاینات یکی از 27 ولایت خراسان بزرگ بود .
ایالات قهستان و ولایت قاینات ،خاستگاهای تمدن ایران و یادواره همه روزگاران است این سرزمین جنگاوران باستان ،خاک عارفان و عالمان تاریخ و سرزمین مردان و زنان پر تلاشی است که تاریخ برکرامت و بزرگواری و صبوری آنان گواه است.
قاین  بعنوان قلب  تپنده این  سرزمین قرنها  پایتخت قهستان  و مرکز  ولایت قاینات بود. این  خطه  بلایای طبیعی  و  حوادث  تاریخی  بسیاری را پذیرا شده ،امامردان و زنان  پر صلابت آن با تحمل وبردباری سختی هارااز سرگذرانده و همچون فولاد ابدید نام  خویش را برپیشانی روزگار رقم زده اند.
مردم خراسان جنوبی قرنهاست که در کنار همزندگی کرده ،تاریخی مشترک داشته و در غم و شادیها ی هم شریک بوده اند .هم
که پیوندهای خانوداگی موجب وفاق عمیق قاینات و بیرجند و سایر شهرستانهای استان شده فرصت خوبیست که باهم باشیم و با هم
می توانیم همانگونه که قهستان را در تاریخ ساختیم ،خراسان جنوبی را هم پر آوازه و پر افتخار کنیم .
از آنجایی که دسترسی به تاریخ کهن قهستان محدود بود و شناخت جامعی از تقسیمات قهستان و ولایت قاینات بدست نیامد ،گذرا به این موضوع پرداخته شد.
عهد پیشدادیان :وقتی فریدون مملکت خود را به سه قسمت تقسیم کرد و هر قسمت را به یکی از فرزندان خود داد. عراق و آذربایجان و خراسان را به ایرج داد که در آن زمان قهستان پایگاه اقتصادی ،نظامی و سیاسی بود
عهد کیانیان ،قهستان سهم گودرز شد زیرا وی با خاندان قارنیان وابستگی داشت.
عهد هخامنشیان، به اعتقاد برخی مستشرقین و مورخین احتمالا قلعه کوه قاین همان آرتاگوانا مرکز ایالت قهستان و کاخ تابستانی سلاطین ایران بود.
دوره سلوکیان، بعد از حمله اسکندر و مقاومت  سربازان  آرتاگوانا،اسکندر پس از ماجرای ساتی برزن قهستان طی سالهای 330تا 323 قبل از میلاد زیر نظر فرماندهی یکی از بستگا نش بنام ((ابطحش رومی))که در قاین ساکن بود اداره می شد . اما بعد از 7سال قاینی ها جانشین اسکندر را در قاین کشتند و قهستان به فرماندهی اشک  بن دارا تابع حکومت اشکانیان گردید
دوره ساسانیان ،در دوره ساسانیان قهستان  جزو پادکس نیمه مستقل  خراسان بود.ایالت قهستان در دوره پارتها جزء سرزمین مرد خیز خراسان بزرگ بوده است سوخر ای قارتی از سپهبدان زمان پادشاهی قباد برسرتاسر قهستان تا سیستان فرمانروائی داشته است
در این زمان قاین با نام کاین از مراکز مهم قدرت بود که استعداد فرماندهانو رشادت های آنان در تاریخ طبری،ناسخ التواریخ و معجم البلدان مشهود است.
دوره صدر اسلام ، وقتی قهستان توسط عبدالله بن عامر بن کریز فتح شد .قهستانیان سه بار بر علیه اعراب قیام کردند سرانجام سپاه اعراب برای بار سوم آنان را وادار به تسلیم نمود ندوبا مهاجرت زیاد اعراب به قهستان و توطن در این سرزمین و خویشاوندی با بومیان از شورشهای بعدی جلوگیری شد .
دوران صدر اسلام را باید دوران قیام و مقاومت قهستان دانست .اوضاع قهستان در این دوره نابسامان بود .قهستان چندی مستقل  اداره می شد .اما گاهی قهستان تابع سیستان و زمانی سیستان زیر نظر قهستان بود . از فرمانروایان این دوره ابو مغیر ه خالد بن کثیربود که بسال 140هجری والی  قاین گردید اما بعدا به جرم طرفداری از علویان توسط عبدالحبار استاندار خراسان کشته شد.
قهستان سالها تابع خراسان بزرگ به مرکزیت نیشابور بوده است .
ابن ترسل از سوی ماموران خلیفه عباسی بسال 199 هجری بعنوان والی قهستان منصوب شد و در قاین اقامت گزید .
دوره طاهریان (259-202)در سال 202ه.ق،معتصم عباسی حاکم قاین بود و زید بن موسی (ع)برادر رضا (ع)در قیام با سربازان
مامون در دشت آفریزیه شهادت رسید.سال 218هجری عبدالوهاب ثقفی به عنوان والی قهستان از سوی عبدالله بن طاهر استاندار خراسان انتخاب شد .وی تا سال 241هجری در قاین به سر برد .در این سالها بدلیل کوهستانی بودن منطقه و شیعه بودن مردم و حضور اعراب قهستان پناهگاه امنی جهت امامزادگان محسوب می شد و امامزاده عبدالله (ع)در آبگاه خدری در میان اعراب ثقفی
سالها مخفیانه زندگی میکرد.
دوره صفاریان(393-247)قهستان در این عصر در کشمکش امراءو ملوک غزنویان ،سامانیان و سیستان بود. سال 255هجری ،دومین حاکم صفاری به نام عمر بن لیث به قتل رسید و قاین زیر نظر سلاطین سامانی و به فرمانروائی خلاندان سیمجور در آمد .
برخی منابه قهستان را در این دوره چنین معرفی می کنند :
قهستان در جغرافیای المسالک و الممالک اصطخری(قرن چهارم )
قهستان هی من خراسان علی مغازه فارس و لیس بها مدینه بهذا الاسم و قصبتها قاین و اهلها شیعه ،و قاین لها من المدن ...و لها قهندز و علیها خندق و المسجد الجامع و دارالاماره فی قهندژو ماوهم من القنی و هی من الصرود. ((قوهستان از جمله خراسان است و در بیابان پارس و هیچ شهر ندارد . و قصبه این ناحیت را قاین خوانندو ...))
قهستان در صوره الارض ابن حوقل(قرن چهارم ):
قهستان ناحیه ای است در بیابان فارس و شهری بدین نام ندارد .قصبه آن قاین و شهرهای آن ینابذ و طبس که معروف به کری است .خور و طبس مسینان است. مسافات قهبستان چنین است :قاین تا نیشابور 9منزل ،تا هرات 8منزل ،تاگناباد 2منزل ،تا زورن 3منزل،تا طبس مسینان 2روز و تا طبس گلشن 2منزل ،تا خوسف دو روز و از آنجا تا خور یک روز است .از قاین راهی به یوشنج واقع بر کنار رودی که در پایین هرات جاری است می رود . شهرهای زوزن ،خرگرد و فرگرد در همین راه اند .در وسط سرزمین واقع در پایین آن شهذر نیشابور است.در راه قاین به نیشابور نواحی تون،جنابذ،کندر،و ترشیز و در راه نیشابور به یوشینج نواحی کواخرز و بوزکان واقع اند.
قهستان در حدود العالم من المشرق و المغرب(سال 372-ه.ق)
قاین قصبه کوهستانست و از گرد وی خندق است واو را قهندژ است و مزگت جامع و سرای سلطان اندر قهندژ است و جایی سردسیر است .
قهستان در احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم مقدسی (375-ه.ق)
قهستان سرزمین پهناور است هشتاد فرسنگ سنگین در هشتاد است .ولی بیشتر آنرا کوهها و دشتهای خشک و بی درخت فرا گرفته است .قصبه قوهستان قاین است نه خوشی دارد نه ثروت .اقلیمها 14تا هستند 6تا عرب و 8تا اقلیم عجمی ،هر اقلیم چندخوره و هر جند قصبه وهر قصبه چند مدینه است .وی از 77قصبه نام می برد و نام قاین جزو این قصبه هاست .قصبه قاین دارای چند مدینه بنامهای تون ،خوست،خور،کری ،طبس،رقه،یناود،نساود،طبس،پایین را دارد.
دوره غزنویان(582-351)
قهستان در کتاب ابوعبدالله البشاری (سال 440هجری)
قهستان شهرهای آن تون و جنابذ و طبس  عناب و طبس خرما و طریثیث  است .قصبه قهستان قاین است . مسجد جامع قاین در وسط بلد واقعستو کهندژی دارد.
امیر یاقوتی برادر زاده سلطان طغرل سال 446هجری به امارت قاین و قهستان در آمد .وئ ابوالمظفر را از سیستان در بند نمود و به قاین آورد . اما چون ابوالمظفر به سیستان بازگشت مردم او را نپذیرفتند .
قهستان در معجم البلدان یاقوت حموی (539-626):
قوهستان معرب کوهستانست که بین کوههای هرات و نیشابور است وبشاری گفته است که قوهستان قصبه آن قاین و شهرهای آ ن تون
چنابذ ،طبس خرما و طرثیث است . رهنی گوید :اول بلاد قهستان جوسف و آخر آن اسپیدر ستاق (دشتتیباض) است و عرض آن از کرین تازوزن است .
قهستان در قرن پنجم صحنه سیاست اسماعیلیان 124سال فرمانروایی قهستان را در دست داشتند و شاهان آنها بانام محتشم در قلعه کوه قاین جکومت کردند .زمانی فداییان اسماعیلیان در حدود 60هزار نفر در منطقه قهستان پراکنده بودند.اما در شهرهای طبس و قاین بیش از سایر شهرها سکونت داشتند .اماوقتی رکن الدین لشکر مغول را دید بناچار از در صلح درآمد و مغول هامنوط به اینکه تمام قلاع قهستان را خود افراد خراب کنند از کشتار مردم امتناع خواهند کردو اسماعیلیان بناچار خود قلاع خویش را تخریب کردندو سرانجام دولت  اسماعیلیان توسط مغولها در هم شکسته شد.
مارکوپلودر سال 1271میلادی ((649))از ابالت قهستان به نام تونوکاین ((تون و قاین))یاد می کند و آنرا هشتمین امیر نشین ایران میداند و محیط آنرا 8روز راه دانسته ،می گوید :رعیت اینجا شهر و روستا به اندازه کافی داشته و در مرز شمالی کشور قرار دارد.
قهستان در نزهه القلوب  حمدالله بن مستوفی (730هجری)
قهستان 16 ولایت است از جمله :ترشیز ،تون،جنابذ،تنجه،دشت بیاض،بیرجند،خوسف،شاخن،خور،زیر کوه،طبسگیلکی،طبس مسینا،
قاین،ردح،فراه،نی بندو شهر تون و قاین و خوسف و حنابذ از معظمابلاد آنست .از قاین به هر ولایت از قهستان غیر از ترشیز و طبس گیلکی  بیست فرسنگ است .
قهستان در تقویم البلدان تالیف ابوالقداءحموی دمشقی(732)
قوهستان معرب کوهستان است .قوهستان ناحیتد وسیعی است بین نیشابور و هرات و اصفهان و یزد و قصبه آن قاین است و طبس قهستان از کوره های خراسان  است و
قوهستان کوره ای است برکنار بیابان فارس و مشتمل است بر چند شهر و از آن جمله است .قاین که قصبه قوهستان است و زوزن و ینابذ بلاد قهستان دور از یکدیگر و در میانشان بیابان هاست و جزاز کاریزها آبی در آن یافت نشود .
دوره تیموریان(911-777)،امیر تیمور در کتاب منم تیمور جهانگشا می نویسد :پس از خروج از  بشرویه  به سوی قاین به راه افتادم زیرا در آن جا امیری حکومت می کرد که    ممکن بود روزی در صد تجاوز برآید و من می خواستم اطمینان حاصل کنم که  وی ار من اطاعت خواهد کرد.قهستان از زمان آمدن امیر تیمور به قاین تا 907 که ظهور صفویان  است حکومتش در دست خانواده تیمور بود . در آغار سلطنت تیموریان جهانگیر پسر تیمور فرمانروای قهستان شد .در پایان این دوره که سلطان حسین بایقرا هرات را به پایتخت انتخاب نمود حکام و علماءاین ناحیه مستقیما با در بار هرات مراوده داشته و رفاه نسبتی برقرار بود .سه پسر از سلطان حسین بر قهستان حکومت کردند که هر سه در مزار شاهزاده حسین قاین دفن می باشند .
قهستان در حافظ ابرو (  830ه .ق) ولایت قهستان عریض و طویل است دور آن قریب صد فرسخ زیادت  باشد .شرقی آن ولایت خواف است و غربی آن بیابانی است . غرب آن فارس و کرمان و شمال آن اعمال نیشابور و سبزوار است . جنوب سجستان و کرماتن ،قهستان مشتمل برچند قصبه و ناحیت بزرگ است از جمله قاین ،جنابذ ،بیرجند ،تون ،زیر کوه ،بجستان ،تهارجان ،طبس گیلکی ،رقه ،شاخن ،فشارود ،مومن آباد ،ترشیز ،طبس مسینان و خوسف ،قصبه بزرگ قهستان یکی قاین است.
قهستان در بستان السیاحه
قهستان ولایتی است مشتمل بربلاد عظیمه و قصبات قدیمه و نواحی دلگشا و قرای بهجت افزا اغلب آن ها از اقلیم سیم و بعضی از اقلیم چهارم است . قهستان شانزده ولایت دارد . منجمله ترشیز و دشت بیاض و بیرجند و زیر کوه و قاین و .
نخبه الدهر فی عجائب البرو البحر دمشقی:دیگر سرزمین قهستان به معنی شهرهای کوهستانی است که بر کناره بیابان مابین نیشابور و هرات واقع اسنت و در آن شهرهایی همچون قاین قرار دارد که بزرگترین شهر آن جاست و دیگر جنابد و تون قوهستان و طبس است که این طبس دو تاست یکی طبس العناب و هر دو برکناره کویر دو دروازه برای خراسانند .
دوره صفویه ، قهستان به رفاهیت و آسایش گذرانیده و پیوسته امرای این خطه منظور نظر عنایت سلطانی بوده و مذهب شیعه ترویج و غالبا بقاع امام زادگان در این عصر تعمیر شد .
تاریخ اقالیم از مولفیات عهد شاه عباس صفوی قهستان ولایتی است و مردم کافی بارتبت و صاحب فراست بسیار دارد . که اتز آنجا برخاسته اندو اکثر حساب دانند و مردم آن دیار بغایت میباشند . چهل در جهل فرسنگ طول و عرض دارد .مضافاتش نه بلوک است که یکی طبس مسینا و دیگری دشتباض و دیگری بیرجند و اصل شهر قاین  است .
بعد از روی کار آمدن دولت صفویه به عهد شاه تهماسب ،اسماعیل خان خزیمه که در اغلب جنگها حضور داشت  به حکومت قاینات منصوب شد . از این پس قهستان به تدریج تجزیه شد .و یکی از بخشهای قهستان بنام ولایت قاینات شکل گرفت و قاین مرکزیت ایالت پهناور و پر آوازه قهستان را از دست داد . و از آن پس قاین مرکز ولایت قاینات بود و بجای قهستان نام قاینات یکبار می رفت . در این سالها قاینات به 9/5بلوک به این شرح تقسیم شده بود :1.بلوک شهاباد و خوسفرود 2.بلوک پسکوه قاین و چرمه و بیهود 3.بلوک زیر کوه و زهان 4. بلوک مومن آباد و سربیشه 5. بلوک نه وبندان 6. بلوک عریخانه و مختاران و هردنگ 7. بلوک القور 8. بلوک شاخن 9. بلوک قاین ،نیم بلوک
دوره افشاریه (1218-1160) ، قاینات در زمان نادر شاه به ده بلوک تقسیم شده بود که عبارت بودند از :1.مومن آباد 2.زیر کوه 3. دشت بیاض 4. شاخن 5. قاین 6. فشارود 7. شهاباد 8. نهار جان 9. عریخانه 10. بیرجند
در دوره افشاریه قاین مرکز سیاسی قاینات تبدیل شد .
دوره قاجاریه (1300-1218) مک گروگر جهانگردی انگلیسی می نویسد (1875میلادی )امیر نشین قاین محدود است از شمال به رشته ای که از کوههای کلات جدا می شود و بین نیم بلوک ،کاخ و گناباد ،ادامه می یابد . در سمت غرب حد مرزی به خط الراس
کوههای کلات می رسد . در ضلع جنوبی این رشته تا گدار گور پیش می رود و سرانجام به بیابان ختم می شود . بدین ترتیب خط مرزی یک منطقه وسیع کوهستانی را در بر می گیرد و دشتها نیز تا آن جا که به آب برسد جزو قاین محسوب می شود . مرز جنوبی به همین نحو تا کویر لوت ادامه می یابد . مرز شرقی همان مرز ایران و افغانستان است . طول منطقه حدود دویست و پنجاه مایل و عرض آن حدود دویست مایل است . وئی تقسیمات سیاسی خراسان را از این قرار می داند :1. شاهرود بسطام 2. بجنورد 3. قوچان 4. درگز 5. کلات نادر 6. مشهد 7. نیشابور 8. سبزوار 9. ترشیز 10.تربت 11. جام 12. خواف 13. طبس و تون 14. قاین و سیستان
واسیلی ولادیمیردویچ بارتولد مستشرق رومی (1901میلادی)قهستان ولایتی است کوهستانی در جنوب خراسان که چند راه را به هم متصل می کند . راهی که طریق راور و نه بند به خور می رئد . راهی که از طزیق خبیص (شهداد)به خوسپ امتداد یافته اراضی وسیع روستاها را از هم جدا کرده و در این ولایت رود خانه نبوده و فقط چاه ها و قنوات زیر زمینی وجود داشت . در قسمت جنوبی نخل رمیرویید و بقیه ولایت نقاط سردسیر است . بر طبق اظهارات دکتر بلو منطقه قاین به 9بلوک به شرح زیر تقسیم می شود :1. نه 2. سنی خانه 3. زیر کوه 4. خوسف 5. القور 6. نهار جان 7. قاین 8. نیم بلوک 9. سهوا
فرهنگ جغرافیای ایران ،خراسان اثر وزارت جنگ بریتانیا(سال 1910میلادی)می نویسد :
قاین در گذشته آرتا کونا نام داشته و مورد بازدید اسکندر و سپاهیانش قرار گرفته ((328قبل از میلاد ))قاین مرکز منطقه ای به همان نام بوده اما این عنوان خود را به بیرجند داده است .به موجب مصوبه سال 1285هجری شمسی مجلس شورای ملی ایران به چندین ایالت و ولایت تقسیم شد . منطقه ولایت قاینات در بر گیرنده شهرستانهای فعلی  سیستان ،بیرجند ،نهبندان ،سربیشه ،و قاینات فعلی بعنوان بخشی از ایالت خراسان بود .ولایت قاینات به نه و نیم بلوک تقسیم می شد .که عبارت بودند از :بلوک شهاباد و خوسف رود ،2.بلوک القور 3.بلوک پسکوه قاین و چرمه و بیهود 4.بلوک شاخن 5. بلوک مومن آباد و سربیشه 6. بلوک عریخانه و مختاران و ناحیه هردنگ 7. بلوک زیر کوه وزهان 8. بلوک نه ویندان 9. بلوک قاین 10. نیم بلوک .
دوره پهلوی (1300-1357)،در اجرای ماده یک قانون تقسیمات کشوری و وظایف فرمانداران و بخشداران مصوب 16 آبان 1316که تقسیمات کشوری به استانی و شهرستانی و بخش در آمد . ایران به 6استان تقسیم شد . دراین دوره شهرستان قاینات به مرکزیت شهر بیرجند مصوب گردید . قاینات یکی از 8شهرستان استان شمال شرق محسوب می شد .
در آذر ماه 1316که تقسیمات بندی تجدید نظر به عمل آمد و دراین زمان نام شهرستان قاینات به شهرستان بیرجند تغییر یافت و قاینات بخشی از شهرستان بیرجند شد .
بتاریخ 5/3/1342 روز نامه خراسان اعلام نمود که قاینات از خراسان جدا و شهر بیرجند مرکز استانداری جدید خواهد شد . در این طرح سیستان ضمیمه این استان بود . در سال 1350 وزارت کشور بیرجند را بعنوان مرکز استان قهستان تعیین کرد ولی عملی نشد .
دوره انقلاب اسلامی ،بتاریخ 27/11/1358 به موجب مصوبه 2461 شورای انقلاب اسلامی بخش قاینات به شهرستان قاینات ارتقاء یافته و از شهرستان بیرحند مجزا شد . این شهرستان در این زمان دارای یک بخش مرکزی و 7دهستان بنامهای پسکوه،حومه قاین،زهان ،شاهرخت،گرینگ،گزخت و نیم بلوک بود.